اختلال شخصیت پارانوئید (PPD): نگاهی عمیق به ذهن بی‌اعتماد

مقدمه

شاید شما هم با افرادی مواجه شده باشید که دائماً نگران نیت پنهانی دیگران هستند، حرف‌ها را سوءتعبیر می‌کنند، به‌سختی اعتماد می‌کنند و انتقاد را نوعی توهین می‌دانند. اگر این ویژگی‌ها الگویی پایدار و مزمن در شخصیت فرد باشند، ممکن است با اختلال شخصیت پارانوئید (PPD) روبه‌رو باشیم. این اختلال یکی از گروه A اختلالات شخصیت در DSM-5 است که با بی‌اعتمادی شدید و سوءظن مداوم نسبت به دیگران شناخته می‌شود.

ویژگی‌های بالینی اختلال شخصیت پارانوئید

بر اساس DSM-5، مهم‌ترین ویژگی‌های اختلال پارانوئید عبارت‌اند از:

• سوءظن و بی‌اعتمادی فراگیر نسبت به دیگران، حتی بدون دلیل منطقی
• نگرانی مداوم از این‌که دیگران در پی فریب، سوءاستفاده یا صدمه رساندن هستند
• تمایل به تعبیر خصمانه از رفتارها یا حرف‌های بی‌ضرر دیگران
• کینه‌ورزی، حساسیت به انتقاد و عدم گذشت از توهین‌های ادراک‌شده
• سخت‌گیری افراطی در روابط، به‌ویژه در صمیمیت عاطفی

این افراد معمولاً خشک، رسمی، و گارددار به نظر می‌رسند. آن‌ها اغلب به‌جای باز بودن به گفت‌وگو، حالت تدافعی و گاهی تهاجمی دارند.

تمایز با دیگر اختلالات و ویژگی‌های شخصیتی

علت‌شناسی: چرا شخصیت پارانوئید شکل می‌گیرد؟

تحقیقات نشان می‌دهند که ترکیبی از عوامل زیستی، روانی و محیطی در شکل‌گیری PPD نقش دارند:

• تجارب اولیه آسیب‌زا: کودکانی که در محیط‌های پرتنش، کنترل‌گر، یا خشن رشد کرده‌اند، ممکن است جهان را خطرناک ببینند.
• الگوهای دلبستگی ناایمن: مخصوصاً دلبستگی اجتنابی یا بی‌اعتمادی اولیه به مراقبان.
• عوامل زیستی و ژنتیکی: شواهدی وجود دارد که اختلال پارانوئید در بستگان اسکیزوفرنیک بیشتر دیده می‌شود.

راهکارهای درمانی و روان‌درمانی

درمان اختلال شخصیت پارانوئید به دلیل بی‌اعتمادی شدید به درمانگر و مقاومت نسبت به بازتاب رفتار خود چالش‌برانگیز است.

    1.درمان شناختی-رفتاری (CBT)

هدف: اصلاح باورهای مرکزی مانند “مردم خطرناک‌اند” یا “هیچ‌کس قابل‌اعتماد نیست”.
تمرین‌ها:

• شناسایی افکار خودکار پارانوئید
• ارزیابی شواهد موافق و مخالف
• یادگیری پاسخ‌های جایگزین به سوءتفسیرها

    2.درمان مبتنی بر رابطه (Therapeutic Alliance)

ساختن تدریجی اعتماد بسیار مهم است. درمانگر باید:

• مرزهای حرفه‌ای را دقیق رعایت کند
• از تفسیرهای زودهنگام پرهیز کند
• صداقت و پیش‌بینی‌پذیری بالایی داشته باشد

    3.رویکردهای مکمل

در موارد شدید، داروهای ضدروان‌پریشی آتیپیک ممکن است در کاهش افکار پارانوئید مفید باشند، به‌ویژه زمانی که اضطراب یا خشم شدید وجود دارد.

راهنمایی‌های کاربردی برای تعامل با افراد پارانوئید

اگر در زندگی یا مشاوره با چنین افرادی سر و کار دارید:

• از شوخی‌های دوپهلو، ابهام و کنایه بپرهیزید
• به آن‌ها فضا و زمان بدهید تا با تغییرات کنار بیایند
• به جای اصلاح مستقیم باورهایشان، از سوالات باز استفاده کنید:
  «چه شواهدی داری که این اتفاق حتماً قراره بیفته؟»
• همیشه در رفتار خود ثبات و پیش‌بینی‌پذیری داشته باشید

نتیجه‌گیری

شخصیت پارانوئید می‌تواند باعث انزوای مزمن، آسیب به روابط بین‌فردی و رنج عاطفی شدید شود. با این حال، رویکردهای علمی و مبتنی بر شواهد نشان می‌دهند که در صورت همکاری فرد و برقراری رابطه درمانی مناسب، تغییر ممکن است. وظیفه ما به‌عنوان روانشناس، شناخت دقیق، برخورد بدون قضاوت و ایجاد فضای امن برای رشد این افراد است.

برای آشنایی بیشتر با اختلال شخصیت پارانوئید و دریافت خدمات تخصصی در این زمینه، می‌توانید از مرکز روانشناسی هیوا کمک بگیرید.

منابع

• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
• Beck, A. T., Freeman, A., & Davis, D. D. (2015). Cognitive therapy of personality disorders (3rd ed.). New York, NY: Guilford Press.
• سادوک، بنیامین ج.، و سادوک، ویرجینیا آ. (۱۳۹۸). خلاصه روان‌پزشکی کاپلان و سادوک (ترجمه نصرت‌الله پورافکاری، جلد اول، ویراست یازدهم). تهران: نشر ارجمند.
• فیروزبخت، مهدی. (۱۳۹۲). راهنمای درمان اختلالات شخصیت بر اساس درمان شناختی-رفتاری. تهران: انتشارات دانژه.
• گنجی، حمزه. (۱۴۰۰). روان‌شناسی مرضی (آسیب‌شناسی روانی). تهران: ساوالان.
• کابوک، رضا. (۱۳۹۹). اختلالات شخصیت: مفاهیم، تشخیص و درمان. تهران: رشد